به کارگیری دیدگاه های اجتماعی در آثار سلطان محمد نگارگر با استفاده از اصول و قواعد هنر اسلامی

در دوران صفویه، سلطان محمد تبریزی ـ ضمن حفظ اصول و قواعد هنر اسلامی و به کارگیری فضای ماورایی ـ به نمایش ارزش هایی در آثارش می پردازد که در گذشتۀ نگارگری این مرزوبوم مطرح نبوده است. او به رویدادهای اجتماعی زمانۀ خود در حیطۀ فضایی خیال پردازانه (واقع گریز) و از طریق تصرف در شکل و رنگ، دوری ُجستن از خلأ و بهره گیری از ریزه کاری های تزیینی، به خصوص با انتخاب گزینۀ استحاله، توجهی خاص می ورزد. هدف این مقاله بررسی جنبه های «درون گرا» یا اکسپرسیو (بیانگر) در فضایی ظاهراً «واقع گریز» است و به توصیف و تحلیل تصاویری می پردازد که سلطان محمد نگارگر در گوشه و کنار اثرش به کار می گیرد و چهرۀ مسخ گونه و متحجرشدۀ انسان را به صورت «پنهانی» در زیر چتر فضایی ظاهراً (رویایی) به نمایش می گذارد. صورت هایی که درکنار شخصیت های ماورایی ـ به دور از عجایب نگاری وی ـ قرار می گیرد گویای جنبه های اجتمایی و اعتراضی است و از درآمیختن این دو جهان (زمینی و آسمانی) در فضایی واحد و رسیدن به مضمونی ژرف تر از عنوان از پیش تعیین شده حاصل می شود. در این تحقیق، به سؤالاتی پاسخ داده می شود که همچنان بی جواب مانده اند، مانند اینکه آیا شرایط زمانه و استبداد حاکم بر مردم باعث ترسیم چنین فضای هوشمندانه می شود یا این گونه نقوش صرفاً حرکتی تزیینی قلمداد می شوند؟ در فضای تصویری سلطان محمد، اندام و چهره نگاری به سه قسمت (حالت) تقسیم می شود: ۱ـ ترسیم صورت های ماورایی و ملکوتی که از عالم مثال یا به عبارتی دیگر عالم صور مُعلقه وام می گیرد. ۲ـ درآمیختن پیکرۀ حیوانی با سیمای انسانی یا بالعکس، مانند ترسیم مرکب پیامبر اسلام (بُراق) یا شیاطین و دیوها که به نمایش عجایب المخلوقات یا اسطوره نگاری وی می انجامد. ۳ـ تجسم رُخساری که بیا نگر حالات درونی انسان ها یا به عبارتی دیگر حالات روحی ـروانی مردم زمانه اش است. روش تحقیق در این مقاله توصیف ـ تحلیلی است و به شیوۀ کتابخانه ای به انجام رسیده است.